خشک سالی، تهدیدی برای پل های زاینده رود (1 - وبلاگ فیسبوکی ها

به گزارش وبلاگ فیسبوکی ها، وجود خشک سالی و خشک شدن آب زاینده رود در طی چند سال گذشته سؤالاتی را در خصوص تأثیر این خشک سالی بر پل های زاینده رود به ویژه پل های تاریخی آن پیش رو گذاشته است که کوشش برای پاسخ گویی به این سؤالات می تواند فکر نگران دوستداران میراث طبیعی شهر فرهنگی اصفهان را به سمت ارائه ی راه چاره های علمی و

خشک سالی، تهدیدی برای پل های زاینده رود (1

نویسندگان: دکتر مهدی حاجیان نژاد (1)، دکتر محمود هاشمی (2)، دکتر مهرداد حجازی (3)

چکیده

وجود خشک سالی و خشک شدن آب زاینده رود در طی چند سال گذشته سؤالاتی را در خصوص تأثیر این خشک سالی بر پل های زاینده رود به ویژه پل های تاریخی آن پیش رو گذاشته است که کوشش برای پاسخ گویی به این سؤالات می تواند فکر نگران دوستداران میراث طبیعی شهر فرهنگی اصفهان را به سمت ارائه ی راه چاره های علمی و عملی سوق می دهد.

در این مقاله به مروری بر تاریخچه ی پل های زاینده رود پرداخته شده است و شرایط منابع آب در اصفهان، پدیده ی فرو نشست زمین، مقابله با فرونشست، و روش های ترمیم و مقاوم سازی پی سازه های تاریخی برای مقابله با فرونشست مورد آنالیز قرار گرفته است.

مقدمه

ساخته های طبیعت و ساخته های دست بشر همیشه در معرض تهدید عوامل طبیعی و نیز تخریب های ناشی از عملکردهای انسانی هستند. احساس مسؤلیت، افرادی را که در هر جامعه زندگی می نمایند به تحلیل این عوامل تخریب و ارائه ی راه چاره برای آنها وادار می سازد. عدم شناخت و آگاهی نسبت به عوامل تخریب و خطرات مختلف حاصل از آنها به وسیله انسان هایی که در محیط های با ارزش والای فرهنگی زندگی می نمایند، همیشه یک عامل مشترک در کشورهای در حال توسعه بوده است. این عدم آگاهی ممکن است منجر به چشم پوشی از بعضی خطرات و در نتیجه آماده نبودن برای محافظت در برابر آنها گردد.

به طور کلی چهار عامل عمده ممکن است باعث تخریب ساخته های طبیعت و ساخته های دست انسان در جوامع مدنی گردد. اول، عوامل طبیعی مانند زلزله، سیل و خشک سالی. دوم، عوامل مالی مانند توسعه ی زیرساخت هایی از قبیل فرودگاه ها، راه ها و یا مترو، و یا توسعه ی کشاورزی یا آلودگی هوا. سوم، عوامل اجتماعی، مانند رشد جمعیت و یا بی توجهی. چهارم، عوامل مرتبط به ضعف سازمانی و مدیریت.

مطالعات انجام گرفته نشان می دهد که بعد از جنگ دنیای دوم و با توسعه ی مالی در دنیا، در کشورهای در حال توسعه عوامل مالی (به ویژه توسعه ی لجام گسیخته بدون توجه به بافت و فرهنگ جامعه) و نیز عوامل مرتبط با ضعف سازمانی، خسارات بیش تری نسبت به عوامل طبیعی (مانند خشک سالی) به ساخته های طبیعت و ساخته های دست بشر، به ویژه در بخش میراث فرهنگی و میراث طبیعی، که در این کشورها در اختیار افراد جامعه بوده است وارد آورده اند [1 و 2]. این موضوع نیز قابل آنالیز خواهد بود که در مسئله ی خشک سالی زاینده رود و خسارات وارد آمده آیا عامل طبیعی (یعنی خود خشک سالی) مهم ترین عامل بوده است یا سایر عوامل برشمرده شده در قبل که اثرات مخرب خشک سالی را تشدید کرده اند.

در مقاله ی پیش رو نخست خلاصه ای در ارتباط با پل های اصفهان آورده شده است. سپس شرایط منابع آب به طور خلاصه بیان شده است. در سرانجام پدیده ی فرونشست زمین و راهکارهای مقابله با آن تشریح شده است.

پل های اصفهان

پل های تاریخی

در حال حاضر پل های کله، زمان خان، بابا محمود، فلاورجان، مارنان، سی و سه پل (الله وردی خان)، پل جویی، پل خواجو، پل شهرستان، پل چوم، پل دشتی، و پل ورزنه از پل های موجود بر روی رودخانه های زاینده رود هستند [3، 4]. مشخصات بعضی از این پل ها به توضیح زیر است:

پل زمان خان

این پل در 29 کیلومتری شمال شهرکرد و 6 کیلومتری شهر سامان واقع است. در سال 1022 هجری قمری به وسیله زمان خان، یکی از رؤسای ایل بختیاری ساخته و در سال 1322 بازسازی شده است. نوعی پلان آن دو دهانه ی قوسی بر روی صخره های سنگی طبیعی است. در تمام بدنه و تاق های آجر با ملات گچ و خاک استفاده شده است. در پایه ها از سنگ استفاده شده و پایه ها بر روی صخره ی سنگی قرار دارند.

پل بابامحمود

این پل جنب روستای سهر و فیروزان واقع در 14 کیلومتری جنوب فلاورجان قرار گرفته است. زمان ساخت این پل به دروه ی ایل خانی (قرون هفتم و هشتم هجری) به وسیله بابامحمود اشترگانی برمی گردد. تعمیرات آن در دوره ی صفوی و قاجار صورت گرفته است. پلان آن دارای 15 چشمه با تاق جناغی و دهلیزهای بلند و باریک بر روی پایه ها و آب برهای نیم دایره است. مصالح ساختمانی آن شامل سنگ در پایه ها، آجر با ملات گچ و خاک در تاق هاست. این پل به شماره ی 34 ثبت تاریخ شده است.

پل مارنان

این پل که جنب پارک ساحلی بوستان در جنوب غربی شهر اصفهان قرار گرفته است، در زمان صفویه ساخته شده است. پلان آن دارای 17 چشمه با تاق جناغی و آب برها به صورت نیم دایره با دهلیزهای بزرگ است. مصالح ساختمانی به کار رفته در بستر رودخانه و پایه ها سنگ و ساروج و در بدنه و تاق های آجر با ملات گچ و خاک است (شکل های 1 تا 3).

سی وسه پل

این پل که بین خیابان های چهارباغ عباسی و چهارباغ بالا قرار گرفته است، به وسیله الله وردی خان در فاصله ی سال های 1005 تا 1011 هجری قمری ساخته شده است. این پل دوطبقه در طبقه ی زیرین دارای سی ودو چشمه با تاق جناغی با آب برهای نیم دایره، و در بخش طولی طبقه ی زیرین دارای راهروهای عریض و بزرگ با تاق های چهاربخش است. طبقه ی فوقانی شامل یک معبر اصلی و دو پیاده رو با ایوانچه و غرفه های جالب است. مصالح ساختمانی این پل شامل سنگ با ملات ساروج در پایه ها و برج های کناری و آجر با ملات گچ در تمام بدنه و تاق هاست، این پل به شماره ی 110 ثبت تاریخی شده است (شکل های 4 و 5).

پل جویی

این پل که در خیابان کمال اسماعیل و بین سی و سه پل و پل خواجو قرار گرفته است در سال 1065 هجری قمری ساخته و در سال 1319 تعمیر شده است. این پل دارای 21 دهانه با تاق جناغی، دو اتاقک کوچک در وسط، و آب برهای مثلثی شکل است. در پایه های آن سنگ تراش با ملات ساروج و در تمام بدنه و تاق ها آجر با ملات گچ به کار رفته است. این پل به شماره ی 1305 ثبت تاریخی شده است (شکل های 6 و 7).

پل خواجو

این پل بین خیابان های چهارباغ صدر و بلوار فیض واقع است. این بنا در سال 1060 هجری قمری ساخته و در سال 1290 تعمیر شده است. این پل به صورت دو طبقه به 21 دهانه با تاق جناغی است. طبقه ی زیرین دارای راه روهای طویل در جهت طولی پل و طبقه ی فوقانی شامل گذرگاه اصلی و پیاده رو با غرفه ها و تاق های تودرتو و یک اقامتگاه تفریحی است. در ساخت پل از سنگ های بزرگ در پایه ها و از آجر با ملات گچ در تمام بدنه و تاق ها، و از کاشی به عنوان مصالح تزئینی استفاده شده است. این پل به شماره ی 111 به ثبت تاریخی رسیده است (شکل های 8 و 9).

پل شهرستان

این پل در 4 کیلومتری شرق پل خواجو در محله ی شهرستان واقع است. شالوده ی این پل ساسانی است. دارای 11 چشمه با تاق های هلالی، آب برهای نیم دایره، دهلیز بر روی پایه ها، و یک ساختمان راه دارخانه بر روی چشمه های شمالی است. پایه ها و بدنه های آن از سنگ و ساروج، و تاق های آن از آجر ساخته شده اند. شماره ی ثبت تاریخی آن 889 است (شکل های 10 و 11).

پل چوم

پل چوم در مجاورت روستای چوم در 6 کیلومتری شرق پل شهرستان واقع شده است. زمان ساخت آن مربوط به قبل از صفوی و صفوی، و دارای 11 دهانه، شامل 8 دهانه ی مساوی و 3 دهانه با عرض های فرق دارد. در پایه های این پل سنگ و ساروج و در بدنه و تاق ها آجر با ملات گچ به کار رفته است.

پل ورزنه

این پل در روستای ورزنه در 120 کیلومتری شرق اصفهان در دوره ی صفوی در دو مرحله بر روی زاینده رود ساخته شده است. بخش جنوبی آن دارای 7 دهانه و بخش شمای آن دارای 3 دهانه با تاق جناغی و آب برهای نیم دایره است. سنگ با ملات ساروج در پایه ها و آجر با ملات گچ در بدنه و تاق ها به کار رفته است. این پل به شماره ی3/1434 به ثبت تاریخی رسیده است.

پل های نو

طی چند دهه ی گذشته تعدادی پل از جنس فولاد یا بتن بر روی زاینده رود ساخته شده است که در محدوده ی شهر اصفهان می توان به پل وحید (شکل 12)، پل فلزی (شکل 13)، پل ابوذر (آذر)(شکل 14)، پل فردوسی (شکل 15)، پل بزرگمهر (شکل 16) و پل غدیر (شکل 17) اشاره کرد.

منابع آب در اصفهان

کشور ایران از نظر اقلیمی کشوری خشک است و حوضه ی زاینده رود که بخشی از حوزه ی مرکزی ایران را تشکیل می دهد از خشک ترین حوضه های آبریز کشور است. در شرایط حاضر نه تنها موقعیت اقلیمی، بلکه عدم تعادل بین منابع و مصارف و وقوع دوره های خشک سالی باعث بحران آب در استان و شرایط پیچیده در حوضه ی زاینده رود شده است.

استان اصفهان با میانگین بارندگی حدود 120 میلی متر در سال در زمره ی منطقه ها خشک و کم آب کشور محسوب می گردد . در بخش وسیعی از نواحی شرقی این استان میانگین بارندگی سالانه به ندرت حتی به رقم 100 میلی متر در سال می رسد.

حدود 1/9 میلیارد مترمکعب آب مصرفی استان اصفهان از منابع سطحی و 5/5 میلیارد مترمکعب از منابع زیرزمینی تأمین می گردد. منابع آبی زیرزمینی استان اصفهان از 35 دشت و 46 هزار حلقه ی چاه تأمین می گردد. در سال های اخیر افزایش مصرف از یک سو و خشک سالی در استان از سوی دیگر، مقدار برداشت از این منابع زیرزمینی را افزایش داده است. آب در استان در سه بخش کشاورزی، صنعتی و شرب به مصرف می رسد.

پی نوشت

1- استادیار مهندسی هیدرولیک، گروه عمران، دانشکده فنی و مهندسی، دانشگاه اصفهان

2- استادیار ژئوتکنیک، گروه عمران، دانشکده فنی و مهندسی، دانشگاه اصفهان

3- دانشیار مهندسی سازه، گروه عمران، دانشکده فنی و مهندسی، دانشگاه اصفهان

منبع:ماهنامه فنی - تخصصی دانش نما 175 - 174

/ن

منبع: راسخون